در سال 1393 و در قانون مجازات اسلامی این سال، توبه به عنوان یکی از ابزار‌های سقوط و کاهش مجازات در سیستم حقوقی به رسمیت شناخته شد. تاثیر توبه در جرایم حدی بسته به نوع جرم و موقعیت فرد توبه کننده متفاوت است. با این حال فرد مجرم میتواند پس از توبه تا حد زیادی باعث کاهش و سقوط مجازات در جرایم حدی شود.
مفهوم توبه در قرآن و زبان فارسی
توبه در لغت به معنای برگشتن از گناه است و به مفهوم ترک معصیت و بازگشت به سوی خدا اشاره دارد. در زبان فارسی نیز معنای مشابهی دارد و واژه‌های مختلفی برای آن به‌کار می‌رود. از نظر اصطلاحی، توبه به معنای برگشتن انسان به سوی خدا پس از درک بزرگی گناه و احساس پشیمانی، به همراه عزم بر ترک گناه در آینده و جبران گذشته تعریف می‌شود.
در قرآن، توبه هم به معنای بازگشت انسان از گناه و هم به معنای توفیق از سوی خدا برای بازگشت بنده و پذیرش توبه است.
جرم حدی چیست؟ انواع جرایم و مجازات حدی کدام‌اند؟
قبل از تجزیه و تحلیل تاثیر توبه در جرایم حدی، باید بدانیم جرم حدی چیست؟ مجازات حدی یکی از مجازات‌های اصلی در قانون مجازات اسلامی است که مقدار و نوع آن از پیش در فقه اسلامی تعیین شده و برای اجرای آن باید فرد مرتکب بالغ، عاقل و آگاه به حرمت شرعی عمل خود باشد. این نوع مجازات به دلیل سختی و مشقت، اثر بازدارندگی دارد و از ارتکاب اعمال خلاف عرف توسط افراد جلوگیری می‌کند. منابع برای اجرا و صدور حکم این مجازات‌ها شامل قرآن، روایات و سیره پیامبران و ائمه است و با دیگر مجازات‌ها که بر اساس جرم و عرف جامعه تعیین می‌شوند، تفاوت دارد.
حد به مجازاتی گفته می‌شود که موجب، نوع، میزان و کیفیت آن در شریعت مشخص شده است و هدف آن بازدارندگی و تربیت فرد است. انواع جرایم حدی که در ادامه به تاثیر توبه بر هر کدام از آنها پرداخته می‌شود، عبارتند از:
- محاربه
- بغی
- زنا
- شرب خمر
- سرقت
- قذف
قاضی نمی‌تواند در میزان و کیفیت اجرای مجازات حدی تغییری ایجاد کند یا آن را کاهش دهد.
انواع مجازات‌های حدی به نوع جرم بستگی دارد و شامل اعدام، شلاق، قطع اعضای بدن و تبعید می‌شوند. این تقسیم‌بندی‌ها بر اساس قانون و شرع اسلامی انجام شده و هر نوع از این مجازات‌ها برای جرایم خاصی اعمال می‌شود.
تاثیر توبه در جرایم حدی و شرایط پذیرش توبه
تاثیر توبه در جرایم حدی “حق الله محض” مانند محاربه، بغی، زنا، و شرب خمر، در صورتی که پیش از دستگیری انجام شود، قابل توجه است و میتواند موجب سقوط حد شود. قانون مجازات اسلامی و فقه امامیه بر این اصل تاکید دارند که توبه پیش از دستگیری در جرایم حدی، در صورت اثبات و احراز واقعی بودن، موجب سقوط مجازات است. اما اگر جرم با شهادت شهود ثابت شود یا پس از دستگیری توبه صورت گیرد، سقوط مجازات ممکن نیست و توبه فقط در مواردی پذیرفته می‌شود که فرد توبه‌کننده پیش از مواجهه با مجازات خود را به اختیار تسلیم کند.
طبق ماده 114 قانون مجازات اسلامی، در جرایم موجب حد (به‌جز قذف و محاربه) اگر متهم پیش از اثبات جرم توبه کند و ندامت او احراز شود، حد ساقط می‌شود. همچنین، در صورت اثبات جرم با اقرار، امکان درخواست عفو از رهبری وجود دارد. تبصره این ماده نیز بیان می‌کند که توبه مجرم پیش از دستگیری موجب سقوط حد است. فقها تلاش کرده‌اند تا شرایط و نشانه‌هایی برای اثبات توبه ارائه دهند، از جمله تسلیم اختیاری مجرم به حاکم.
قوانین تصریح دارند که ادعای توبه باید در دادگاه ثابت شود و نمی‌توان تنها به ادعای مجرم اکتفا کرد؛ همچنین، اگر توبه صوری باشد، مجازات به حالت اولیه بازمی‌گردد و حتی تشدید می‌شود. در فقه اهل سنت نیز پذیرش توبه پس از دستگیری پذیرفته نیست، مگر اینکه شواهدی نشان‌دهنده صدق توبه پیش از دستگیری وجود داشته باشد. در ادامه تاثیر توبه در جرایم حدی مذکور را بررسی می‌کنیم و شرایط پذیرش توبه در هر جرم را شرح می‌دهیم.
تاثیر توبه در حد محاربه
شریعت اسلامی فرصتی برای محاربین و مفسدین فی الارض فراهم کرده است تا با قبول توبه قبل از دستگیری از مجازات رهایی یابند. بر اساس آیات 33 و 34 سوره مائده، اگر محارب پیش از دستگیری توبه کند، توبه‌اش پذیرفته و حد از او ساقط می‌شود. با این حال، در مورد تأثیر توبه بر مجازات جرایمی که حقوق مردم را زیر پا گذاشته‌اند، اختلاف نظر وجود دارد. توبه باید قبل از اقامه دعوا صورت گیرد و نشان‌دهنده ندامت واقعی باشد.
بر اساس ماده 114 قانون مجازات اسلامی، اگر متهم قبل از اثبات جرم توبه کند و ندامت او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می‌شود. همچنین، در تبصره 1 این ماده، توبه محارب قبل از دستگیری نیز موجب سقوط حد می‌گردد. احراز توبه به عهده قاضی است و این کار نیاز به دلایل و شواهد معتبر دارد.
فقیهان اهل سنت نیز معتقدند که تاثیر توبه در جرایم حدی اگر بعد از دستگیری صورت گیرد از بین خواهد رفت. با این وجود، در صورتی که محارب ادعا کند که قبل از دستگیری توبه کرده است، باید شواهد و قرائن بررسی شود. عدم پذیرش توبه در این شرایط به دلیل احتمال عدم صداقت محارب و تهدید به مجازات است. در نتیجه، پذیرش توبه محارب پس از دستگیری میتواند به تضعیف نظام مجازات‌های حدی منجر شود و این حکم در آیات و روایات تاکید شده است.
تاثیر توبه در بغی
بغی در فقه به معنای شورش علیه حاکم اسلامی و خروج گروهی از مسلمانان بر امام عادل است و در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده است. قانونگذار، تا حدودی بر اساس فقه شیعه، توبه را تحت شرایط خاصی عامل رافع مسئولیت کیفری در این جرم می‌داند. این جرم از نوع “حق الله” تلقی می‌شود و هدف اصلی از مقابله با آن، اصلاح و بازگرداندن شورشیان به اطاعت از حکومت اسلامی است، نه مجازات آنان.
تاثیر توبه در این جرم بسیار زیاد است به طوری که توبه در هر مرحله از شورش پذیرفته می‌شود و حاکم موظف است به آن احترام بگذارد و از مبارزه با آنان دست بردارد. در مرحله پیش از قیام و آغاز درگیری، تاکید بر استفاده از روش‌های فرهنگی و سیاسی برای دعوت به توبه و جلوگیری از وقوع جرم وجود دارد.
در صورتی که در حین جنگ، باغیان توبه کنند، احکام متفاوتی بر اساس وضعیت گروهی یا فردی آنان جاری می‌شود؛ اگر توبه‌کننده به گروهی وابسته نباشد، کشتن و تعقیب وی جایز نیست، اما در صورت وابستگی به گروه، تعقیب و مقابله با آنان تا توقف شورش مجاز است.
تاثیر توبه در مجازات زنا کار
زنا به معنای رابطه جنسی مرد با زنی است که چنین رابطه‌ای با او در اصل حرام است و اسباب شرعی مانند عقد نیز در آن وجود ندارد. بر اساس دیدگاه مشهور فقیهان امامیه، اگر فرد زناکار پیش از شهادت شهود توبه کند، حد از او ساقط می‌شود؛ اما اگر پس از شهادت شهود توبه نماید، حد از او برداشته نخواهد شد. این دیدگاه در برخی از روایات نیز تایید شده است.
در صورتی که جرم زنا با اقرار خود زناکار ثابت شود و او بعد از آن توبه نماید، قاضی میتواند یا حد را اجرا کند یا از ولی امر درخواست عفو برای او نماید. این موضوع در ماده 114 قانون مجازات اسلامی نیز بیان شده است. علت این تمایز میتواند این باشد که اقرار، نشانه‌ای از پشیمانی واقعی مجرم است، در حالی که توبه پس از شهادت شهود ممکن است ناشی از ترس از مجازات باشد. اگر توبه فرد زناکار پس از اثبات جرم باشد، لازم است در دادگاه احراز شود، در حالی که توبه پس از اقرار نیازی به احراز ندارد و همان پشیمانی وی کفایت می‌کند.
نقش توبه در شرب خمر
شرب خمر به عنوان یک عمل حرام در شریعت اسلامی، مستوجب حد محسوب می‌شود و فرد مجرم، بر اساس نصوص دینی، به هشتاد تازیانه محکوم خواهد شد. تمامی مسلمانان بر حرمت شرب خمر توافق دارند و این امر با استناد به آیات قرآن و احادیث نبوی تایید شده است. با وجود اجماع فقیهان بر این موضوع، در خصوص میزان حد با یکدیگر اختلاف نظر دارند.
اگر شخص قبل از اثبات جرم (قیام بینه) توبه کند، حد از او ساقط می‌شود، اما اگر پس از آن یا با اقرار توبه کند، حد ساقط نمی‌گردد. همچنین، برخی از فقیهان نظیر شیخ مفید بر این عقیده‌اند که امام میتواند توبه را بعد از قیام بینه بپذیرد.
تاثیر توبه در جرایم حدی که جنبه حق الناس دارند:
در حقوق کیفری اسلام، تمامی جرایم دارای جنبه عمومی و حق اللهی هستند و جرمی که صرفاً حق الناسی باشد وجود ندارد. از میان جرایم حدی، سرقت و قذف از جمله جرایمی هستند که هر دو جنبه حق الله و حق الناس را دارند و درباره تأثیر توبه در این جرایم نظرات مختلفی وجود دارد.
تاثیر توبه در سرقت حدی
در مورد سرقت، این جرم دو جنبه دارد: حق اللهی و حق الناسی. بر اساس دیدگاه فقها، اجرای حد قطع دست سارق به شکایت صاحب مال بستگی دارد، حتی اگر اثبات جرم انجام شده باشد. از این رو، جنبه حق الناسی در سرقت غالب است. اما پس از شکایت و ارجاع به حاکم، این جنبه پایان می‌یابد و جنبه حق اللهی محض می‌شود. در این حالت، عفو صاحب مال تاثیری در سقوط حد ندارد. این دیدگاه در ماده 268 قانون مجازات اسلامی نیز منعکس شده است.
فقها درباره تاثیر توبه در سرقت به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروهی به آیات 38 و 39 سوره مائده استناد کرده و معتقدند که توبه پیش از اثبات جرم باعث سقوط حد می‌شود. این گروه با قیاس سرقت به جرم محاربه، بر این باورند که اگر سارق پیش از دستگیری توبه کند، حد از او ساقط می‌شود. از نظر امامیه، در صورتی که سارق قبل از اثبات جرم (قیام بینه) توبه نماید، مجازات حدی از او برداشته می‌شود.
تاثیر توبه در قذف
در حقوق اسلامی، قذف به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگری است. اگر فردی این اتهام را به دیگری بزند و نتواند برای اثبات آن شاهدی بیاورد، به هشتاد ضربه تازیانه محکوم می‌شود. قرآن نیز در آیات ۴ و ۵ سوره نور به موضوع قذف پرداخته است. قذف به عنوان یکی از حقوق‌الناس محسوب می‌شود؛ به همین دلیل، توبه شخص قاذف باعث رفع مجازات او نمی‌شود. قذف دارای دو نوع مجازات است: مجازات اصلی که شامل هشتاد تازیانه است و مجازات تبعی که عدم پذیرش شهادت قاذف می‌باشد.
برای آنکه توبه قاذف پذیرفته شود، لازم است که او اتهام خود را تکذیب کرده و نشانه‌هایی از اصلاح و پشیمانی در رفتار او دیده شود. البته، حتی در صورت پذیرش توبه، تنها جنبه حق‌اللهی جرم یعنی عدم پذیرش شهادت او ساقط می‌شود و مجازات اصلی قذف (هشتاد تازیانه) همچنان پابرجا خواهد بود. بر اساس ماده ۱۱۶ قانون مجازات اسلامی، دیه، قصاص و حد قذف با توبه ساقط نمی‌شوند.
جمع‌بندی تاثیر توبه در جرایم حدی
قانون مجازات اسلامی 1392، با تاثیری تازه و در راستای فقه جزایی اسلامی، به تاثیر توبه در جرایم حدی و کاهش مجازات پرداخته و برای اولین بار توبه را به عنوان نهادی عمومی در حقوق کیفری معرفی کرده است. طبق ماده 114 این قانون و بر اساس ضوابط شرعی، توبه، به استثنای جرایم دارای حق‌الناس، میتواند منجر به سقوط کیفر حد شود.