در بعضی موارد شخص مرتکب جرمی می‌شود اما در قبال جرمی که انجام داده دارای مسئولیت کیفری نیست. مواردی در قانون وجود دارد که اشخاص در جرائم مسئولیت کیفری ندارند. در ادامه بیشتر با این مسئله آشنا می‌شویم.
چرا در پرونده های حقوقی و کیفری باید از یک وکیل کیفری با تجربه کمک بخواهیم؟
موارد عدم مسئولیت کیفری
مطابق قانون مجازات اسلامی چنانچه برخی از افراد جرمی را مرتکب شوند، از مسئولیت کیفری مبرا هستند. از جمله این افراد می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- افراد نابالغ
- افراد مجنون یا دیوانگان
- افرادی که در اثر اجبار و با اکراه مرتکب جرمی شده‌اند
- افرادی که در اثر حادثه جرمی را مرتکب شده‌اند
- افرادی که در حالت بیهوشی و خواب مرتکب جرمی شده‌اند
- افرادی که در حال مستی یا استفاده از قرص‌های روان‌گردان جرمی را مرتکب شده‌اند
- جهل به حکم
- دفاع در برابر متجاوز
1- افراد نابالغ: افراد نابالغی که جنایتی را مرتکب شوند، شامل مسئولیت کیفری نمی‌باشند اما اقدامات لازم برای تأمین و اصلاح آنها در نظر گرفته می‌شود. مطابق ماده 147 قانون مجازات اسلامی، سن بلوغ در دختران 9 و در پسران 15 سال است.
2- افراد مجنون و دیوانه: چنانچه فردی که دارای اختلال روانی شدید است به طوری که قادر به تشخیص درست و غلط نباشد، مرتکب جنایتی شود، به عنوان مجنون شناخته می‌شود و شامل مسئولیت کیفری نمی‌گردد.
درصورتی‌که فرد مجرم در زمان ارتکاب جرم مجنون باشد یا در جرائم تعزیری بعد از وقوع جرم مبتلا به جنون شود، درصورتی‌که جنون او توسط فرد متخصص ثابت شود که آزاد بودن او باعث اختلال در امنیت و نظم عمومی می‌شود، به دستور دادستان تا زمان رفع جنون در محل مناسب نگهداری می‌گردد.
در این صورت شخص مجنون یا خانواده او می‌توانند به این دستور دادستان اعتراض کنند و دادگاه با توجه به نظر کارشناس و بررسی شرایط تصمیم لازم را اخذ می‌کند. البته اگر فرد مجرم پس از ارتکاب یکی از جرائمی که مجازات حد برای آنها در نظر گرفته شده است و دریافت حکم، دچار جنون شود، حکم حد از او ساقط نمی‌شود؛ اما اجرای حکم تا زمان لازم به تعویق می‌افتد؛ بنابراین چنین فردی نسبت به مجازات‌هایی که شامل حق‌الناس می‌شود مانند دیه و قصاص مصون نخواهد بود و جنون او مانع از تعقیب و رسیدگی در زمینه ضرر و زیان‌های ناشی از جرمش نخواهد بود.
برای مطالعۀ بیشتر:
شرایط استفاده از پابند الکترونیک به جای حبس
3- وقوع جرم در اثر اکراه: هر زمان فرد در اثر اکراه مرتکب رفتار مجرمانه شود مجازات نمی‌شود. مطابق موارد درج شده در قوانین تعزیر، کسی که به اجبار و در اثر اکراه مرتکب جرمی می‌شود مشمول مجازات مرتکب جرم نمی‌شود. این مسئله مربوط به قصاص و جرائمی مانند حد است.
اما اگر فرد شخصاً این مشکل را ایجاد کرده باشد مثلاً به عمد حادثه‌ای را ایجاد کرده باشد و در اثر آن مرتکب جنایت گردد طبق قانون مجازات نمی‌گردد. البته افرادی که مطابق وظیفه خود مجبور به مقابله با خطرات هستند نمی‌توانند از این قانون برای فرار از وظایف قانونی خود استفاده کنند.
4- وقوع جرم در هنگام بروز حوادث: اگر در زمان بروز خطر شدید فعلی یا ترس از خطر نزدیک مانند سیل، طوفان، آتش‌سوزی و زلزله، فرد برای حفظ خود یا اموالش در حالت ترس مرتکب رفتاری شود که در قانون جرم محسوب می‌شود، چنانکه این خطر را خودش عمداً ایجاد نکرده باشد و رفتار سر زده متناسب با خطر موجود بوده و برای دفع آن لازم باشد فرد مشمول مجازات نمی‌شود.
5- وقوع جرم در حال خواب یا بیهوشی: اعمال مجازات مشمول افرادی است که با اختیار و انتخاب خود آن را مرتکب شده باشند بنابراین هرکس در خواب و بیهوشی یا مانند آن جرمی را انجام دهد، مجازات نمی‌شود. مگر اینکه از قبل بداند که در حالت خواب و بیهوشی مرتکب این عمل می‌شود عمداً بخوابد یا خودش را عمداً مرتکب شود. در این صورت فرد به مجازات محکوم خواهد شد.
6- وقوع جرم در حال مستی یا استعمال مواد روان‌گردان: یکی از دلایلی که استفاده از مشروبات الکلی، مواد مخدر و قرص‌های روان‌گردان در قانون ممنوع است این است که مستی و حالت پس از استفاده از این مواد موجب سلب اختیار از افراد می‌گردد و مانع از کنترل افراد روی رفتارشان می‌شود.
بنا بر مطالب درج شده در ماده 154 قانون مجازات اسلامی: «مستی و بی‌ارادگی حاصل از مصرف اختیاری مسکرات (مست‌کننده‌ها)، مواد مخدر و روان‌گردان و نظایر آنها، مانع مجازات نیست، مگر اینکه ثابت شود، مرتکب حین ارتکاب جرم به طور کلی مسلوب الاختیار بوده است. لکن چنانچه ثابت شود مصرف این مواد به منظور ارتکاب جرم یا با علم به تحقق آن بوده است و جرم موردنظر واقع شود، به مجازات هر دو جرم محکوم می‌شود.»
7- جهل به حکم: مطابق قاعده جهل به قانون موجب رفع مسئولیت نمی‌شود. اگر فردی جرمی را مرتکب شود و سپس بگوید که از مجازات آن مطلع نبوده، این عذر قابل‌قبول نیست و فرد را از مجازات مبرا نمی‌کند؛ اما طبق ماده 155 قانون مجازات اسلامی،، چنانچه اطلاع از حکم برایش ممکن نباشد یا جهل به حکم شرعاً موجب عذر شود، فرد مسئولیت کیفری نخواهد داشت؛ مثلاً اگر محل زندگی فرد جایی باشد که به هیچ وسیله ارتباطی‌ای دسترسی نداشته باشد.
اگر فرد در دفاع از آبرو، مال، آزادی یا ناموس خود در برابر هر خطر و تجاوزی مرتکب جرم شود در این صورت درصورتی‌که تمام شرایط زیر شامل حال او باشد مجازات نخواهد شد:
اگر جرم ارتکاب شده برای دفع خطر یا تجاوز ضروری باشد.
اگر دفاع فرد از خود براثر تصمیم عقلی یا ترس باشد
اگر خطر و تجاوز به دلیل اقدام آگاهانه‌ی فردیا تجاوز خود او به فرد دیگری ایجاد نشده باشد.
اگر دسترسی به پلیس یا نیروی دولتی بلافاصله امکان نداشته باشد یا دخالت آنها در دفع خطر مؤثر نباشد.
نکته: دفاع از مال، ناموس، آزادی یا آبروی یک فرد دیگر در صورتی جایز است که فرد مرتکب از نزدیکان فرد موردحمله قرار گرفته باشد و مسئولیت دفاع از او را بر عهده داشته باشد یا اینکه فرد موردحمله قرار گرفته از دفاع کردن ناتوان باشد و تقاضای کمک داشته باشد.
مطابق قانون اگر تلاش فرد برای دفاع از خود یا دیگری محرز شده باشد اما رعایت این چهار شرط گفته شده محرز نباشد، لازم است فرد مهاجم عدم رعایت شرایط دفاع را اثبات کند. در چنین مواردی استفاده از تجربه و تخصص یک وکیل با تجربه در مشهد می‌تواند به شما کمک کند تا از حقوق خود دفاع کنید.
نکته: در دفاع مشروع دیه‌ای بر عهده فرد نمی‌باشد؛ اما اگر دفاع در برابر حمله فرد دیوانه باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
سؤالات متداول درباره موارد عدم مسئولیت کیفری
چه کسانی طبق قانون مسئولیت کیفری ندارند؟
بر اساس قانون مجازات اسلامی، افرادی مانند کودکان نابالغ، اشخاص مجنون، افرادی که تحت اجبار یا اکراه مرتکب جرم شده‌اند، و کسانی که در خواب، بیهوشی یا حوادث غیرمترقبه مرتکب عمل مجرمانه شده‌اند، در برخی شرایط از مسئولیت کیفری معاف هستند.
آیا نوجوانان زیر ۱۵ سال در صورت ارتکاب جرم مجازات می‌شوند؟
خیر. مطابق ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی، سن مسئولیت کیفری در پسران ۱۵ سال و در دختران ۹ سال قمری است. افراد نابالغ در صورت ارتکاب جرم، مشمول مجازات کیفری نمی‌شوند، اما ممکن است اقدامات تأمینی یا تربیتی برای آنها در نظر گرفته شود.
اگر کسی در حالت جنون مرتکب جرم شود، چه اتفاقی می‌افتد؟
در صورتی که شخص در زمان ارتکاب جرم دچار جنون بوده و این موضوع توسط پزشکی قانونی تأیید شود، وی مسئولیت کیفری نخواهد داشت. اما ممکن است به دستور دادستان، تا زمان بهبودی در مکان مناسبی نگهداری شود. البته دیه و حقوق شاکی خصوصی همچنان قابل پیگیری است.
آیا ارتکاب جرم در اثر اجبار (اکراه) باعث رفع مسئولیت کیفری می‌شود؟
بله، اگر فردی تحت فشار شدید روحی یا جسمی و برخلاف میل باطنی خود مرتکب جرم شود، در اغلب جرائم تعزیری مسئولیت کیفری ندارد. اما در مورد جرائم حدی و قصاص باید شرایط خاص قانونی رعایت شود.
ارتکاب جرم در حال خواب یا بیهوشی چه حکمی دارد؟
فردی که در حالت خواب یا بیهوشی بدون اراده عمل مجرمانه‌ای انجام دهد، مسئولیتی نخواهد داشت. البته اگر شخص بداند که در حالت خواب ممکن است مرتکب جرم شود و عمداً خود را در آن وضعیت قرار دهد، ممکن است مشمول مجازات گردد.
آیا در حالت مستی می‌توان از مجازات فرار کرد؟
خیر. به‌طور کلی، مستی ناشی از مصرف اختیاری مواد مست‌کننده یا روان‌گردان مانع مجازات نیست، مگر اینکه اثبات شود فرد به‌طور کامل در زمان ارتکاب جرم مسلوب‌الاختیار بوده است. اگر فرد برای ارتکاب جرم عمداً مست کرده باشد، به مجازات هر دو جرم محکوم خواهد شد.
جهل به قانون در چه شرایطی باعث رفع مسئولیت کیفری می‌شود؟
به‌طور معمول، جهل به قانون عذر محسوب نمی‌شود. اما در موارد استثنایی مانند زندگی در مناطق کاملاً محروم یا عدم امکان اطلاع‌رسانی، جهل ممکن است مانع از مسئولیت کیفری گردد، مشروط بر اینکه توسط مرجع قضایی تأیید شود.
دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی به چه معناست؟
دفاع مشروع یعنی فرد برای حفظ جان، مال، ناموس، آبرو یا آزادی خود یا دیگران، در برابر حمله‌ای غیرقانونی و فوری، اقدام به دفاع نماید. در صورت اثبات شرایط قانونی، نه‌تنها فرد مجازات نمی‌شود، بلکه پرداخت دیه نیز بر عهده او نخواهد بود.
آیا دفاع در برابر حمله دیوانه یا مجنون هم مشروع است؟
بله، حتی در برابر حمله فرد دیوانه نیز می‌توان از خود دفاع کرد. اگر در حین دفاع به فرد دیوانه آسیبی وارد شود، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
چرا بهتر است در چنین پرونده‌هایی از وکیل کیفری کمک بگیریم؟
پرونده‌هایی که در آنها موضوعاتی مثل جنون، اکراه، مستی یا دفاع مطرح است، به تفسیر دقیق قانون و اثبات شرایط نیاز دارند. یک وکیل کیفری باتجربه در مشهد می‌تواند با دفاع مستدل، مانع از محکومیت شما شود یا حداقل تخفیف مجازات بگیرد.